O θάνατος της Κλεοπάτρας (Guido Cagnacci, 1658)
Στις 22 Απριλίου ο Γενικός Γραμματέας του Ανώτατου Συμβουλίου Αρχαιοτήτων της Αιγύπτου, Δρ. Zahi Hawass, ανακοίνωσε ότι ενδέχεται να βρίσκετε πολύ κοντά στην ανακάλυψη του τάφου της Κλεοπάτρας και του Μάρκου Αντωνίου στην ακρόπολη του Taposiris Magna, μία ιερή περιοχή 50 περίπου χιλιόμετρα δυτικά της Αλεξάνδρειας (βλ. προηγούμενο post). Σύμφωνα με τους κλασικούς συγγραφείς, η περιοχή θεωρείτο ότι ήταν η αιώνια κατοικία του θεού Όσιρι και της Ίσιδας (Plutarch, Iside et Osiride, §21), όπου λάμβαναν χώρα πολύ σημαντικές θρησκευτικές εορτές (Strabo, Geographica XVII, §1/7). Στο χώρο δεσπόζει ακόμα ο πυλώνας και ένα σημαντικό κομμάτι του ναού της Ίσιδας που ανεγέρθηκε από τον Πτολεμαίο ΙΙ Φιλάδελφο μεταξύ των ετών 282-246 π.Χ. και λειτούργησε έως τον 3ο αι. μ.Χ. περίπου, προτού μετατραπεί σε οχυρό κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής κατάκτησης και, εν συνεχεία, σε Κοπτικό μοναστήρι της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Αλεξάνδρειας (4ος-5ος αι. μ.Χ.) (Voros 2001, 2004). Σύμφωνα με τον Πλούταρχο (Βίοι Παράλληλοι: Βίος του Μάρκου Αντωνίου), όταν ο στρατός της Κλεοπάτρας και του Μάρκου Αντώνιου ηττήθηκε στη ναυμαχία του Ακτίου από τον Οκταβιανό Αύγουστο το 31 π.Χ., οι δύο εραστές αυτοκτόνησαν και ο Οκταβιανός επέτρεψε να ταφούν μαζί, όμως η τοποθεσία τη ταφής παρέμεινε μυστική.
Αλλά ας πιάσουμε τα πράγματα τρία χρόνια νωρίτερα, το 34 π.Χ. Την χρονιά αυτή τοποθετούν οι ιστορικοί την αρχή του τέλους για την Κλεοπάτρα και την Ελληνιστική Αίγυπτο, όταν ο Μάρκος Αντώνιος αναγόρευσε την Κλεοπάτρα, σε μία μεγαλειώδη τελετή που έλαβε χώρα στην Αλεξάνδρεια, «Βασίλισσα Βασιλιάδων» και ανακήρυξε το γιο της, Καισαρίωνα (Πτολεμαίος ΙΕ΄) συμβασιλέα της. Χάρισε, επίσης, βασίλεια και στα παιδιά που είχε στο μεταξύ αποκτήσει από την Κλεοπάτρα: στον Αλέξανδρο Ήλιο την Αρμενία, τη Μηδεία και τις χώρες ανατολικά του Ευφράτη, στην Κλεοπάτρα Σελήνη την Κυρηναϊκή και στον Πτολεμαίο ΙΣΤ΄ Φιλάδελφο τις Συρία, Φοινίκη, Κιλικία και Μικρά Ασία. Στην ίδια τελετή η Κλεοπάτρα και ο Μάρκος Αντώνιος θεοποιήθηκαν, σύμφωνα με τις Αιγυπτιακές συνήθειες, και λατρεύονταν από το λαό εκείνη ως Σελήνη–Ίσιδα και εκείνος ως Ώρος–Διόνυσος (Plutarch, Antony, §54· Pelling 1988, 249-51· Hölbl 2001, 244-5).
Η στρατιωτική αποτυχία του Μάρκου Αντωνίου κατά των Πάρθων, το 36 π.Χ., και οι σχέσεις του με την Κλεοπάτρα προκάλεσαν σφοδρότατες αντιδράσεις εναντίον του στη Ρώμη, κλίμα το οποίο εκμεταλλεύτηκε ο Οκταβιανός. Έτσι το 32 π.Χ., η Ρωμαϊκή Σύγκλητος κήρυξε τον πόλεμο κατά της Κλεοπάτρας Ζ΄. η οριστική σύγκρουση των αντιπάλων διεξήχθη στις 2 Σεπτεμβρίου του 31 π.Χ. στη θαλάσσια περιοχή έξω από το Άκτιο (Plutarh, Antony, §65-68· Chamoux 1989, 332-49). Ο Αντώνιος νικήθηκε και με δυσκολία κατόρθωσε να ενωθεί με τα πλοία της Κλεοπάτρας και μαζί να διαφύγουν στη Λιβύη και από εκεί στην Αίγυπτο. Η Κλεοπάτρα, αναμένοντας τη Ρωμαϊκή επίθεση, φρόντισε να της κτίσουν το ταφικό μνημείο της, όπου και ασφάλισε τους βασιλικούς θησαυρούς. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Πλούταρχος (μπορείτε να βρείτε τα παρακάτω χωρία μεταφρασμένα στην Αγγλική εδώ):
«74. Ἔσχεν οὖν ἀναβολὴν ὁ πόλεμος τότε· τοῦ δὲ χειμῶνος παρελθόντος αὖθις ἐπῄει διὰ Συρίας, οἱ δὲ στρατηγοὶ διὰ Λιβύης. ἁλόντος δὲ Πηλουσίου, λόγος ἦν ἐνδοῦναι Σέλευκον οὐκ ἀκούσης τῆς Κλεοπάτρας. [2] ἡ δ' ἐκείνου μὲν γυναῖκα καὶ παῖδας Ἀντωνίῳ κτεῖναι παρεῖχεν, αὐτὴ δὲ θήκας ἔχουσα καὶ μνήματα κατεσκευασμένα περιττῶς εἴς τε κάλλος καὶ ὕψος, ἃ προσῳκοδόμησε τῷ ναῷ τῆς Ἴσιδος, ἐνταῦθα τῶν βασιλικῶν συνεφόρει τὰ πλείστης ἄξια σπουδῆς, χρυσὸν ἄργυρον [3] σμάραγδον μαργαρίτην ἔβενον ἐλέφαντα κινάμωμον».
Η εισβολή του Οκταβιανού Αυγούστου στην Αλεξάνδρεια την 1η Αυγούστου του 30 π.Χ. σηματοδότησε το τέλος του Πτολεμαϊκού βασιλείου. Ο Μάρκος Αντώνιος, θεωρώντας αρχικά ότι η Κλεοπάτρα είχε πεθάνει, επιχείρησε να αυτοκτονήσει. Όταν, όμως, έμαθε ότι η Κλεοπάτρα ήταν ακόμα ζωντανή, θέλησε να πεθάνει στην αγκαλιά της:
«76. Ἅμα δ' ἡμέρᾳ τὸν πεζὸν αὐτὸς ἐπὶ τῶν πρὸ τῆς πόλεως λόφων ἱδρύσας, ἐθεᾶτο τὰς ναῦς ἀνηγμένας καὶ ταῖς τῶν πολεμίων προσφερομένας, καὶ περιμένων ἔργον [2] τι παρ' ἐκείνων ἰδεῖν ἡσύχαζεν. οἱ δ' ὡς ἐγγὺς ἐγένοντο, ταῖς κώπαις ἠσπάσαντο τοὺς Καίσαρος, ἐκείνων τ' ἀντασπασαμένων μετεβάλοντο, καὶ πάσαις ἅμα ταῖς ναυσὶν ὁ στόλος εἷς γενόμενος ἐπέπλει πρὸς τὴν πόλιν ἀντίπρῳρος. [3] τοῦτ' Ἀντώνιος ἰδὼν ἀπελείφθη μὲν εὐθὺς ὑπὸ τῶν ἱππέων μεταβαλομένων, ἡττηθεὶς δὲ τοῖς πεζοῖς ἀνεχώρησεν εἰς τὴν πόλιν, ὑπὸ Κλεοπάτρας προδεδόσθαι βοῶν [4] οἷς δι' ἐκείνην ἐπολέμησεν. ἡ δὲ τὴν ὀργὴν αὐτοῦ φοβηθεῖσα καὶ τὴν ἀπόνοιαν, εἰς τὸν τάφον κατέφυγε καὶ τοὺς καταρράκτας ἀφῆκε κλείθροις καὶ μοχλοῖς καρτεροὺς ὄντας· πρὸς δ' Ἀντώνιον ἔπεμψε τοὺς ἀπαγγελοῦντας [5] ὅτι τέθνηκε. πιστεύσας δ' ἐκεῖνος καὶ εἰπὼν πρὸς αὑτόν "τί ἔτι μέλλεις Ἀντώνιε; τὴν μόνην ἡ τύχη καὶ λοιπὴν ἀφῄρηκε τοῦ φιλοψυχεῖν πρόφασιν", εἰσῆλθεν εἰς τὸ [6] δωμάτιον· καὶ τὸν θώρακα παραλύων καὶ διαστέλλων, "ὦ Κλεοπάτρα" εἶπεν "οὐκ ἄχθομαί σου στερόμενος, αὐτίκα γὰρ εἰς ταὐτὸν ἀφίξομαι, ἀλλ' ὅτι γυναικὸς ὁ τηλικοῦτος αὐτοκράτωρ εὐψυχίᾳ πεφώραμαι λειπόμενος." [7] ἦν δέ τις οἰκέτης αὐτῷ πιστὸς Ἔρως ὄνομα. τοῦτον ἐκ πολλοῦ παρακεκληκὼς εἰ δεήσειεν ἀνελεῖν αὐτόν, ἀπῄτει [8] τὴν ὑπόσχεσιν. ὁ δὲ σπασάμενος τὸ ξίφος, ἀνέσχε μὲν ὡς παίσων ἐκεῖνον, ἀποστρέψαντος δὲ τὸ πρόσωπον, [9] ἑαυτὸν ἀπέκτεινε. πεσόντος δ' αὐτοῦ πρὸς τοὺς πόδας, ὁ Ἀντώνιος "εὖγε" εἶπεν "ὦ Ἔρως, ὅτι μὴ δυνηθεὶς αὐτὸς ἐμὲ ποιεῖν ὃ δεῖ διδάσκεις". καὶ παίσας διὰ τῆς κοιλίας [10] ἑαυτὸν ἀφῆκεν εἰς τὸ κλινίδιον. ἦν δ' οὐκ εὐθυθάνατος ἡ πληγή. διὸ καὶ τῆς φορᾶς τοῦ αἵματος ἐπεὶ κατεκλίθη παυσαμένης, ἀναλαβὼν ἐδεῖτο τῶν παρόντων ἐπισφάττειν [11] αὐτόν. οἱ δ' ἔφευγον ἐκ τοῦ δωματίου βοῶντος καὶ σφαδάζοντος, ἄχρι οὗ παρὰ Κλεοπάτρας ἧκε Διομήδης ὁ γραμματεύς, κομίζειν αὐτὸν ὡς ἐκείνην εἰς τὸν τάφον κελευσθείς.
77. Γνοὺς οὖν ὅτι ζῇ, προθύμως ἐκέλευσεν ἄρασθαι τοῖς ὑπηρέταις τὸ σῶμα, καὶ διὰ χειρῶν προσεκομίσθη [2] ταῖς θύραις τοῦ οἰκήματος. ἡ δὲ Κλεοπάτρα τὰς μὲν θύρας οὐκ ἀνέῳξεν, ἐκ δὲ θυρίδων τινῶν φανεῖσα σειρὰς καὶ καλώδια καθίει, καὶ τούτοις ἐναψάντων τὸν Ἀντώνιον ἀνεῖλκεν αὐτὴ καὶ δύο γυναῖκες, ἃς μόνας [3] ἐδέξατο μεθ' αὑτῆς εἰς τὸν τάφον. οὐδὲν ἐκείνου λέγουσιν οἰκτρότερον γενέσθαι οἱ παραγενόμενοι θέαμα. πεφυρμένος γὰρ αἵματι καὶ δυσθανατῶν εἵλκετο, τὰς [4] χεῖρας ὀρέγων εἰς ἐκείνην καὶ παραιωρούμενος. οὐ γὰρ ἦν γυναικὶ ῥᾴδιον τὸ ἔργον, ἀλλὰ μόλις ἡ Κλεοπάτρα ταῖν χεροῖν ἐμπεφυκυῖα καὶ κατατεινομένη τῷ προσώπῳ τὸν δεσμὸν ἀνελάμβανεν, ἐπικελευομένων τῶν κάτωθεν αὐτῇ [5] καὶ συναγωνιώντων. δεξαμένη δ' αὐτὸν οὕτως καὶ κατακλίνασα, περιερρήξατό τε τοὺς πέπλους ἐπ' αὐτῷ, καὶ τὰ στέρνα τυπτομένη καὶ σπαράττουσα ταῖς χερσί, καὶ τῷ προσώπῳ τοῦ αἵματος ἀναματτομένη, δεσπότην ἐκάλει καὶ ἄνδρα καὶ αὐτοκράτορα· καὶ μικροῦ δεῖν ἐπιλέληστο [6] τῶν αὑτῆς κακῶν οἴκτῳ τῶν ἐκείνου. καταπαύσας δὲ τὸν θρῆνον αὐτῆς Ἀντώνιος ᾔτησε πιεῖν οἶνον, εἴτε [7] διψῶν εἴτε συντομώτερον ἐλπίζων ἀπολυθήσεσθαι. πιὼν δὲ παρῄνεσεν αὐτῇ, τὰ μὲν ἑαυτῆς ἂν ᾖ μὴ μετ' αἰσχύνης σωτήρια τίθεσθαι, μάλιστα τῶν Καίσαρος ἑταίρων Προκληίῳ πιστεύουσαν, αὐτὸν δὲ μὴ θρηνεῖν ἐπὶ ταῖς ὑστάταις μεταβολαῖς, ἀλλὰ μακαρίζειν ὧν ἔτυχε καλῶν, ἐπιφανέστατος ἀνθρώπων γενόμενος καὶ πλεῖστον ἰσχύσας, καὶ νῦν οὐκ ἀγεννῶς Ῥωμαῖος ὑπὸ Ῥωμαίου κρατηθείς».
Σύμφωνα, επομένως, με την εξιστόρηση του Πλουτάρχου το μαυσωλείο της Κλεοπάτρας ήταν υπέργειο, μεγαλοπρεπές, ανεγερμένο κοντά σε ναό της Ίσιδας στην Αλεξάνδρεια, και όχι κάποιο υπόγειο νεκρικό μνημείο, όπως αυτό που έχει ανιχνευτεί στο υπέδαφος της ακρόπολης. Αναφέρει δε χαρακτηριστικά, ότι το νεκρό σώμα του Μάρκου Αντωνίου «ανυψώθηκε» (§77/3) για να ταφεί με βασιλικές τιμές στο Μαυσωλείο. Μετά το θάνατο του Αντωνίου, η Κλεοπάτρα προσπάθησε πολλάκις να αυτοκτονήσει, χωρίς ωστόσο επιτυχία όντας υπό τη στενή παρακολούθηση του Οκταβιανού, ο οποίος την ήθελε ζωντανή ως το μεγαλοπρεπέστερο λάφυρο του θριάμβου του (§82). Ωστόσο, στις 12 Αυγούστου του 30 π.Χ. κατάφερε να ξεγελάσει τον Οκταβιανό και να αυτοκτονήσει από το δάγκωμα ενός φιδιού:
«85. Τοιαῦτ' ὀλοφυραμένη καὶ στέψασα καὶ κατασπασαμένη τὴν σορόν, ἐκέλευσεν αὑτῇ λουτρὸν γενέσθαι. λουσαμένη δὲ καὶ κατακλιθεῖσα, λαμπρὸν ἄριστον ἠρίστα. [2] καί τις ἧκεν ἀπ' ἀγροῦ κίστην τινὰ κομίζων· τῶν δὲ φυλάκων ὅ τι φέροι πυνθανομένων, ἀνοίξας καὶ ἀφελὼν τὰ [3] θρῖα σύκων ἐπίπλεων τὸ ἀγγεῖον ἔδειξε. θαυμασάντων δὲ τὸ κάλλος καὶ τὸ μέγεθος, μειδιάσας παρεκάλει λαβεῖν· [4] οἱ δὲ πιστεύσαντες ἐκέλευον εἰσενεγκεῖν. μετὰ δὲ τὸ ἄριστον ἡ Κλεοπάτρα δέλτον ἔχουσα γεγραμμένην καὶ κατασεσημασμένην ἀπέστειλε πρὸς Καίσαρα, καὶ τοὺς ἄλλους ἐκποδὼν ποιησαμένη πλὴν τῶν δυεῖν ἐκείνων [5] γυναικῶν, τὰς θύρας ἔκλεισε. Καῖσαρ δὲ λύσας τὴν δέλτον, ὡς ἐνέτυχε λιταῖς καὶ ὀλοφυρμοῖς δεομένης αὐτὴν σὺν Ἀντωνίῳ θάψαι, ταχὺ συνῆκε τὸ πεπραγμένον. καὶ πρῶτον μὲν αὐτὸς ὥρμησε βοηθεῖν, ἔπειτα τοὺς σκεψομένους κατὰ τάχος ἔπεμψεν. ἐγεγόνει δ' ὀξὺ τὸ πάθος. [6] δρόμῳ γὰρ ἐλθόντες, καὶ τοὺς μὲν φυλάττοντας οὐδὲν ᾐσθημένους καταλαβόντες, τὰς δὲ θύρας ἀνοίξαντες, εὗρον αὐτὴν τεθνηκυῖαν ἐν χρυσῇ κατακειμένην κλίνῃ [7] κεκοσμημένην βασιλικῶς. τῶν δὲ γυναικῶν ἡ μὲν Εἰρὰς λεγομένη πρὸς τοῖς ποσὶν ἀπέθνῃσκεν, ἡ δὲ Χάρμιον ἤδη σφαλλομένη καὶ καρηβαροῦσα κατεκόσμει τὸ διάδημα τὸ περὶ τὴν κεφαλὴν αὐτῆς. εἰπόντος δέ τινος ὀργῇ· [8] "καλὰ ταῦτα Χάρμιον;" "κάλλιστα μὲν οὖν" ἔφη "καὶ πρέποντα τῇ τοσούτων ἀπογόνῳ βασιλέων." πλέον δ' οὐδὲν εἶπεν, ἀλλ' αὐτοῦ παρὰ τὴν κλίνην ἔπεσε».
Τα μέχρι τώρα ευρήματα της αρχαιολογικής έρευνας στην περιοχή Taposiris Magna δεν αποδεικνύουν κάτι το σημαντικό, παρά τα αντιθέτως λεγόμενα. Η κεφαλή του ειδωλίου, το οποίο εικάζεται ότι αναπαριστά την Κλεοπάτρα, μπορεί κάλλιστα να αναπαριστά την Αφροδίτη, η λατρεία της οποίας ήταν αρκετά διαδεδομένη στην περιοχή, λόγω της συγκριτικής ταύτισής της με την Ίσιδα κατά την Ελληνορωμαϊκή περίοδο (Witt 1977). Για το αρκετά σύνθετο θέμα της τεχνοτροπίας των βασιλικών αγαλμάτων της Πτολεμαϊκής περιόδου και της αναπαράστασης των Πτολεμαίων βασιλιάδων, βλ. Stanwick 2002. Παρομοίως, η μεταλλική νεκρική μάσκα, η οποία αν και αποσπασματική θεωρείται ότι αναπαριστά το πρόσωπο του Μάρκου Αντωνίου, ήταν ένα αρκετά διαδεδομένο ταφικό κτέρισμα στις ταφές της Πτολεμαϊκής Περιόδου (Riggs 2005)—όπως άλλωστε και καθ’ όλη τη μακραίωνη νεκρική παράδοση των Αιγυπτίων—και η όποια ταύτισή της με τον συγκεκριμένο πρόσωπο είναι αυθαίρετη και επισφαλής. Επιπλέον, η ανακάλυψη των 22 νομισμάτων—τα οποία είχαν ανακαλυφθεί από το 2006, αλλά επιστρατεύτηκαν στην παρούσα φάση για να λειτουργήσουν ως επιχείρημα για την αυθαίρετη ταύτιση της κεφαλής του ειδωλίου και της μεταλλικής μάσκας με την Κλεοπάτρα και τον Μάρκο Αντώνιο αντίστοιχα—δε θα πρέπει σε καμία περίπτωση να εκληφθούν ως απόδειξη πιθανής ταφής των δύο εραστών στο συγκεκριμένο μέρος.
Τέλος, το επιχείρημα της ύπαρξης ταφών αξιωματούχων γύρω από το ναό—κατά τα πρότυπα της Φαραωνικής παράδοσης, που ήθελε τα ιερά θρησκευτικά κέντρα και οι βασιλικοί μεταθανάτιοι οίκοι να περιβάλλονται από ιδιωτικά νεκρικά μνημεία ανώτερων λειτουργών της μοναρχίας και του ιερατείου—δε μπορεί να λειτουργήσει κατά αυτόν τον τρόπο στην περίπτωση των 40 και πλέον ιδιωτικών τάφων που έχουν ανακαλυφθεί στην ακρόπολη: πόσοι άραγε από τους ανώτερους αξιωματούχους στην υπηρεσία της Ρωμαϊκής αυλής επιθυμούσαν να ταφούν δίπλα σε μία fatale monstrum και tristissimum periculum, όπως η προπαγάνδα του Οκταβιανού χαρακτήριζε την Κλεοπάτρα (Geraci 1983, 47-81);
Αναφορές:
Chamoux, F. (1989), Marcus Antonius, der letzte Herrscher des griechischen Ostens, Gernsbach.
Geraci, G. (1983), Genesi della provincia romana d’Egitto, Bologna.
Hölbl, G. (2001), A History of the Ptolemaic Empire, London.
Pelling, C.B.R. (1988), Plutarch. Life of Antony, Cambridge.
Αλλά ας πιάσουμε τα πράγματα τρία χρόνια νωρίτερα, το 34 π.Χ. Την χρονιά αυτή τοποθετούν οι ιστορικοί την αρχή του τέλους για την Κλεοπάτρα και την Ελληνιστική Αίγυπτο, όταν ο Μάρκος Αντώνιος αναγόρευσε την Κλεοπάτρα, σε μία μεγαλειώδη τελετή που έλαβε χώρα στην Αλεξάνδρεια, «Βασίλισσα Βασιλιάδων» και ανακήρυξε το γιο της, Καισαρίωνα (Πτολεμαίος ΙΕ΄) συμβασιλέα της. Χάρισε, επίσης, βασίλεια και στα παιδιά που είχε στο μεταξύ αποκτήσει από την Κλεοπάτρα: στον Αλέξανδρο Ήλιο την Αρμενία, τη Μηδεία και τις χώρες ανατολικά του Ευφράτη, στην Κλεοπάτρα Σελήνη την Κυρηναϊκή και στον Πτολεμαίο ΙΣΤ΄ Φιλάδελφο τις Συρία, Φοινίκη, Κιλικία και Μικρά Ασία. Στην ίδια τελετή η Κλεοπάτρα και ο Μάρκος Αντώνιος θεοποιήθηκαν, σύμφωνα με τις Αιγυπτιακές συνήθειες, και λατρεύονταν από το λαό εκείνη ως Σελήνη–Ίσιδα και εκείνος ως Ώρος–Διόνυσος (Plutarch, Antony, §54· Pelling 1988, 249-51· Hölbl 2001, 244-5).
Η στρατιωτική αποτυχία του Μάρκου Αντωνίου κατά των Πάρθων, το 36 π.Χ., και οι σχέσεις του με την Κλεοπάτρα προκάλεσαν σφοδρότατες αντιδράσεις εναντίον του στη Ρώμη, κλίμα το οποίο εκμεταλλεύτηκε ο Οκταβιανός. Έτσι το 32 π.Χ., η Ρωμαϊκή Σύγκλητος κήρυξε τον πόλεμο κατά της Κλεοπάτρας Ζ΄. η οριστική σύγκρουση των αντιπάλων διεξήχθη στις 2 Σεπτεμβρίου του 31 π.Χ. στη θαλάσσια περιοχή έξω από το Άκτιο (Plutarh, Antony, §65-68· Chamoux 1989, 332-49). Ο Αντώνιος νικήθηκε και με δυσκολία κατόρθωσε να ενωθεί με τα πλοία της Κλεοπάτρας και μαζί να διαφύγουν στη Λιβύη και από εκεί στην Αίγυπτο. Η Κλεοπάτρα, αναμένοντας τη Ρωμαϊκή επίθεση, φρόντισε να της κτίσουν το ταφικό μνημείο της, όπου και ασφάλισε τους βασιλικούς θησαυρούς. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Πλούταρχος (μπορείτε να βρείτε τα παρακάτω χωρία μεταφρασμένα στην Αγγλική εδώ):
«74. Ἔσχεν οὖν ἀναβολὴν ὁ πόλεμος τότε· τοῦ δὲ χειμῶνος παρελθόντος αὖθις ἐπῄει διὰ Συρίας, οἱ δὲ στρατηγοὶ διὰ Λιβύης. ἁλόντος δὲ Πηλουσίου, λόγος ἦν ἐνδοῦναι Σέλευκον οὐκ ἀκούσης τῆς Κλεοπάτρας. [2] ἡ δ' ἐκείνου μὲν γυναῖκα καὶ παῖδας Ἀντωνίῳ κτεῖναι παρεῖχεν, αὐτὴ δὲ θήκας ἔχουσα καὶ μνήματα κατεσκευασμένα περιττῶς εἴς τε κάλλος καὶ ὕψος, ἃ προσῳκοδόμησε τῷ ναῷ τῆς Ἴσιδος, ἐνταῦθα τῶν βασιλικῶν συνεφόρει τὰ πλείστης ἄξια σπουδῆς, χρυσὸν ἄργυρον [3] σμάραγδον μαργαρίτην ἔβενον ἐλέφαντα κινάμωμον».
Η εισβολή του Οκταβιανού Αυγούστου στην Αλεξάνδρεια την 1η Αυγούστου του 30 π.Χ. σηματοδότησε το τέλος του Πτολεμαϊκού βασιλείου. Ο Μάρκος Αντώνιος, θεωρώντας αρχικά ότι η Κλεοπάτρα είχε πεθάνει, επιχείρησε να αυτοκτονήσει. Όταν, όμως, έμαθε ότι η Κλεοπάτρα ήταν ακόμα ζωντανή, θέλησε να πεθάνει στην αγκαλιά της:
«76. Ἅμα δ' ἡμέρᾳ τὸν πεζὸν αὐτὸς ἐπὶ τῶν πρὸ τῆς πόλεως λόφων ἱδρύσας, ἐθεᾶτο τὰς ναῦς ἀνηγμένας καὶ ταῖς τῶν πολεμίων προσφερομένας, καὶ περιμένων ἔργον [2] τι παρ' ἐκείνων ἰδεῖν ἡσύχαζεν. οἱ δ' ὡς ἐγγὺς ἐγένοντο, ταῖς κώπαις ἠσπάσαντο τοὺς Καίσαρος, ἐκείνων τ' ἀντασπασαμένων μετεβάλοντο, καὶ πάσαις ἅμα ταῖς ναυσὶν ὁ στόλος εἷς γενόμενος ἐπέπλει πρὸς τὴν πόλιν ἀντίπρῳρος. [3] τοῦτ' Ἀντώνιος ἰδὼν ἀπελείφθη μὲν εὐθὺς ὑπὸ τῶν ἱππέων μεταβαλομένων, ἡττηθεὶς δὲ τοῖς πεζοῖς ἀνεχώρησεν εἰς τὴν πόλιν, ὑπὸ Κλεοπάτρας προδεδόσθαι βοῶν [4] οἷς δι' ἐκείνην ἐπολέμησεν. ἡ δὲ τὴν ὀργὴν αὐτοῦ φοβηθεῖσα καὶ τὴν ἀπόνοιαν, εἰς τὸν τάφον κατέφυγε καὶ τοὺς καταρράκτας ἀφῆκε κλείθροις καὶ μοχλοῖς καρτεροὺς ὄντας· πρὸς δ' Ἀντώνιον ἔπεμψε τοὺς ἀπαγγελοῦντας [5] ὅτι τέθνηκε. πιστεύσας δ' ἐκεῖνος καὶ εἰπὼν πρὸς αὑτόν "τί ἔτι μέλλεις Ἀντώνιε; τὴν μόνην ἡ τύχη καὶ λοιπὴν ἀφῄρηκε τοῦ φιλοψυχεῖν πρόφασιν", εἰσῆλθεν εἰς τὸ [6] δωμάτιον· καὶ τὸν θώρακα παραλύων καὶ διαστέλλων, "ὦ Κλεοπάτρα" εἶπεν "οὐκ ἄχθομαί σου στερόμενος, αὐτίκα γὰρ εἰς ταὐτὸν ἀφίξομαι, ἀλλ' ὅτι γυναικὸς ὁ τηλικοῦτος αὐτοκράτωρ εὐψυχίᾳ πεφώραμαι λειπόμενος." [7] ἦν δέ τις οἰκέτης αὐτῷ πιστὸς Ἔρως ὄνομα. τοῦτον ἐκ πολλοῦ παρακεκληκὼς εἰ δεήσειεν ἀνελεῖν αὐτόν, ἀπῄτει [8] τὴν ὑπόσχεσιν. ὁ δὲ σπασάμενος τὸ ξίφος, ἀνέσχε μὲν ὡς παίσων ἐκεῖνον, ἀποστρέψαντος δὲ τὸ πρόσωπον, [9] ἑαυτὸν ἀπέκτεινε. πεσόντος δ' αὐτοῦ πρὸς τοὺς πόδας, ὁ Ἀντώνιος "εὖγε" εἶπεν "ὦ Ἔρως, ὅτι μὴ δυνηθεὶς αὐτὸς ἐμὲ ποιεῖν ὃ δεῖ διδάσκεις". καὶ παίσας διὰ τῆς κοιλίας [10] ἑαυτὸν ἀφῆκεν εἰς τὸ κλινίδιον. ἦν δ' οὐκ εὐθυθάνατος ἡ πληγή. διὸ καὶ τῆς φορᾶς τοῦ αἵματος ἐπεὶ κατεκλίθη παυσαμένης, ἀναλαβὼν ἐδεῖτο τῶν παρόντων ἐπισφάττειν [11] αὐτόν. οἱ δ' ἔφευγον ἐκ τοῦ δωματίου βοῶντος καὶ σφαδάζοντος, ἄχρι οὗ παρὰ Κλεοπάτρας ἧκε Διομήδης ὁ γραμματεύς, κομίζειν αὐτὸν ὡς ἐκείνην εἰς τὸν τάφον κελευσθείς.
77. Γνοὺς οὖν ὅτι ζῇ, προθύμως ἐκέλευσεν ἄρασθαι τοῖς ὑπηρέταις τὸ σῶμα, καὶ διὰ χειρῶν προσεκομίσθη [2] ταῖς θύραις τοῦ οἰκήματος. ἡ δὲ Κλεοπάτρα τὰς μὲν θύρας οὐκ ἀνέῳξεν, ἐκ δὲ θυρίδων τινῶν φανεῖσα σειρὰς καὶ καλώδια καθίει, καὶ τούτοις ἐναψάντων τὸν Ἀντώνιον ἀνεῖλκεν αὐτὴ καὶ δύο γυναῖκες, ἃς μόνας [3] ἐδέξατο μεθ' αὑτῆς εἰς τὸν τάφον. οὐδὲν ἐκείνου λέγουσιν οἰκτρότερον γενέσθαι οἱ παραγενόμενοι θέαμα. πεφυρμένος γὰρ αἵματι καὶ δυσθανατῶν εἵλκετο, τὰς [4] χεῖρας ὀρέγων εἰς ἐκείνην καὶ παραιωρούμενος. οὐ γὰρ ἦν γυναικὶ ῥᾴδιον τὸ ἔργον, ἀλλὰ μόλις ἡ Κλεοπάτρα ταῖν χεροῖν ἐμπεφυκυῖα καὶ κατατεινομένη τῷ προσώπῳ τὸν δεσμὸν ἀνελάμβανεν, ἐπικελευομένων τῶν κάτωθεν αὐτῇ [5] καὶ συναγωνιώντων. δεξαμένη δ' αὐτὸν οὕτως καὶ κατακλίνασα, περιερρήξατό τε τοὺς πέπλους ἐπ' αὐτῷ, καὶ τὰ στέρνα τυπτομένη καὶ σπαράττουσα ταῖς χερσί, καὶ τῷ προσώπῳ τοῦ αἵματος ἀναματτομένη, δεσπότην ἐκάλει καὶ ἄνδρα καὶ αὐτοκράτορα· καὶ μικροῦ δεῖν ἐπιλέληστο [6] τῶν αὑτῆς κακῶν οἴκτῳ τῶν ἐκείνου. καταπαύσας δὲ τὸν θρῆνον αὐτῆς Ἀντώνιος ᾔτησε πιεῖν οἶνον, εἴτε [7] διψῶν εἴτε συντομώτερον ἐλπίζων ἀπολυθήσεσθαι. πιὼν δὲ παρῄνεσεν αὐτῇ, τὰ μὲν ἑαυτῆς ἂν ᾖ μὴ μετ' αἰσχύνης σωτήρια τίθεσθαι, μάλιστα τῶν Καίσαρος ἑταίρων Προκληίῳ πιστεύουσαν, αὐτὸν δὲ μὴ θρηνεῖν ἐπὶ ταῖς ὑστάταις μεταβολαῖς, ἀλλὰ μακαρίζειν ὧν ἔτυχε καλῶν, ἐπιφανέστατος ἀνθρώπων γενόμενος καὶ πλεῖστον ἰσχύσας, καὶ νῦν οὐκ ἀγεννῶς Ῥωμαῖος ὑπὸ Ῥωμαίου κρατηθείς».
Σύμφωνα, επομένως, με την εξιστόρηση του Πλουτάρχου το μαυσωλείο της Κλεοπάτρας ήταν υπέργειο, μεγαλοπρεπές, ανεγερμένο κοντά σε ναό της Ίσιδας στην Αλεξάνδρεια, και όχι κάποιο υπόγειο νεκρικό μνημείο, όπως αυτό που έχει ανιχνευτεί στο υπέδαφος της ακρόπολης. Αναφέρει δε χαρακτηριστικά, ότι το νεκρό σώμα του Μάρκου Αντωνίου «ανυψώθηκε» (§77/3) για να ταφεί με βασιλικές τιμές στο Μαυσωλείο. Μετά το θάνατο του Αντωνίου, η Κλεοπάτρα προσπάθησε πολλάκις να αυτοκτονήσει, χωρίς ωστόσο επιτυχία όντας υπό τη στενή παρακολούθηση του Οκταβιανού, ο οποίος την ήθελε ζωντανή ως το μεγαλοπρεπέστερο λάφυρο του θριάμβου του (§82). Ωστόσο, στις 12 Αυγούστου του 30 π.Χ. κατάφερε να ξεγελάσει τον Οκταβιανό και να αυτοκτονήσει από το δάγκωμα ενός φιδιού:
«85. Τοιαῦτ' ὀλοφυραμένη καὶ στέψασα καὶ κατασπασαμένη τὴν σορόν, ἐκέλευσεν αὑτῇ λουτρὸν γενέσθαι. λουσαμένη δὲ καὶ κατακλιθεῖσα, λαμπρὸν ἄριστον ἠρίστα. [2] καί τις ἧκεν ἀπ' ἀγροῦ κίστην τινὰ κομίζων· τῶν δὲ φυλάκων ὅ τι φέροι πυνθανομένων, ἀνοίξας καὶ ἀφελὼν τὰ [3] θρῖα σύκων ἐπίπλεων τὸ ἀγγεῖον ἔδειξε. θαυμασάντων δὲ τὸ κάλλος καὶ τὸ μέγεθος, μειδιάσας παρεκάλει λαβεῖν· [4] οἱ δὲ πιστεύσαντες ἐκέλευον εἰσενεγκεῖν. μετὰ δὲ τὸ ἄριστον ἡ Κλεοπάτρα δέλτον ἔχουσα γεγραμμένην καὶ κατασεσημασμένην ἀπέστειλε πρὸς Καίσαρα, καὶ τοὺς ἄλλους ἐκποδὼν ποιησαμένη πλὴν τῶν δυεῖν ἐκείνων [5] γυναικῶν, τὰς θύρας ἔκλεισε. Καῖσαρ δὲ λύσας τὴν δέλτον, ὡς ἐνέτυχε λιταῖς καὶ ὀλοφυρμοῖς δεομένης αὐτὴν σὺν Ἀντωνίῳ θάψαι, ταχὺ συνῆκε τὸ πεπραγμένον. καὶ πρῶτον μὲν αὐτὸς ὥρμησε βοηθεῖν, ἔπειτα τοὺς σκεψομένους κατὰ τάχος ἔπεμψεν. ἐγεγόνει δ' ὀξὺ τὸ πάθος. [6] δρόμῳ γὰρ ἐλθόντες, καὶ τοὺς μὲν φυλάττοντας οὐδὲν ᾐσθημένους καταλαβόντες, τὰς δὲ θύρας ἀνοίξαντες, εὗρον αὐτὴν τεθνηκυῖαν ἐν χρυσῇ κατακειμένην κλίνῃ [7] κεκοσμημένην βασιλικῶς. τῶν δὲ γυναικῶν ἡ μὲν Εἰρὰς λεγομένη πρὸς τοῖς ποσὶν ἀπέθνῃσκεν, ἡ δὲ Χάρμιον ἤδη σφαλλομένη καὶ καρηβαροῦσα κατεκόσμει τὸ διάδημα τὸ περὶ τὴν κεφαλὴν αὐτῆς. εἰπόντος δέ τινος ὀργῇ· [8] "καλὰ ταῦτα Χάρμιον;" "κάλλιστα μὲν οὖν" ἔφη "καὶ πρέποντα τῇ τοσούτων ἀπογόνῳ βασιλέων." πλέον δ' οὐδὲν εἶπεν, ἀλλ' αὐτοῦ παρὰ τὴν κλίνην ἔπεσε».
Τα μέχρι τώρα ευρήματα της αρχαιολογικής έρευνας στην περιοχή Taposiris Magna δεν αποδεικνύουν κάτι το σημαντικό, παρά τα αντιθέτως λεγόμενα. Η κεφαλή του ειδωλίου, το οποίο εικάζεται ότι αναπαριστά την Κλεοπάτρα, μπορεί κάλλιστα να αναπαριστά την Αφροδίτη, η λατρεία της οποίας ήταν αρκετά διαδεδομένη στην περιοχή, λόγω της συγκριτικής ταύτισής της με την Ίσιδα κατά την Ελληνορωμαϊκή περίοδο (Witt 1977). Για το αρκετά σύνθετο θέμα της τεχνοτροπίας των βασιλικών αγαλμάτων της Πτολεμαϊκής περιόδου και της αναπαράστασης των Πτολεμαίων βασιλιάδων, βλ. Stanwick 2002. Παρομοίως, η μεταλλική νεκρική μάσκα, η οποία αν και αποσπασματική θεωρείται ότι αναπαριστά το πρόσωπο του Μάρκου Αντωνίου, ήταν ένα αρκετά διαδεδομένο ταφικό κτέρισμα στις ταφές της Πτολεμαϊκής Περιόδου (Riggs 2005)—όπως άλλωστε και καθ’ όλη τη μακραίωνη νεκρική παράδοση των Αιγυπτίων—και η όποια ταύτισή της με τον συγκεκριμένο πρόσωπο είναι αυθαίρετη και επισφαλής. Επιπλέον, η ανακάλυψη των 22 νομισμάτων—τα οποία είχαν ανακαλυφθεί από το 2006, αλλά επιστρατεύτηκαν στην παρούσα φάση για να λειτουργήσουν ως επιχείρημα για την αυθαίρετη ταύτιση της κεφαλής του ειδωλίου και της μεταλλικής μάσκας με την Κλεοπάτρα και τον Μάρκο Αντώνιο αντίστοιχα—δε θα πρέπει σε καμία περίπτωση να εκληφθούν ως απόδειξη πιθανής ταφής των δύο εραστών στο συγκεκριμένο μέρος.
Τέλος, το επιχείρημα της ύπαρξης ταφών αξιωματούχων γύρω από το ναό—κατά τα πρότυπα της Φαραωνικής παράδοσης, που ήθελε τα ιερά θρησκευτικά κέντρα και οι βασιλικοί μεταθανάτιοι οίκοι να περιβάλλονται από ιδιωτικά νεκρικά μνημεία ανώτερων λειτουργών της μοναρχίας και του ιερατείου—δε μπορεί να λειτουργήσει κατά αυτόν τον τρόπο στην περίπτωση των 40 και πλέον ιδιωτικών τάφων που έχουν ανακαλυφθεί στην ακρόπολη: πόσοι άραγε από τους ανώτερους αξιωματούχους στην υπηρεσία της Ρωμαϊκής αυλής επιθυμούσαν να ταφούν δίπλα σε μία fatale monstrum και tristissimum periculum, όπως η προπαγάνδα του Οκταβιανού χαρακτήριζε την Κλεοπάτρα (Geraci 1983, 47-81);
Αναφορές:
Chamoux, F. (1989), Marcus Antonius, der letzte Herrscher des griechischen Ostens, Gernsbach.
Geraci, G. (1983), Genesi della provincia romana d’Egitto, Bologna.
Hölbl, G. (2001), A History of the Ptolemaic Empire, London.
Pelling, C.B.R. (1988), Plutarch. Life of Antony, Cambridge.
Riggs, Ch. (2005), The Beautiful Burial in Roman Egypt: Art, Identity and Funerary Religion, Oxford/New York.
Stanwick, P.E. (2002), Portraits of the Ptolemies: Greek Κings as Egyptian Pharaohs, University of Texas Press.
Vörös, G. (2001), Taposiris Magna. Port of Isis: Hungarian Excavations at Alexandria (1998-2001), Budapest.
Vörös, G. (2004), Taposiris Magna: a Temple, Fortress, and Monastery of Egypt, Budapest.
Stanwick, P.E. (2002), Portraits of the Ptolemies: Greek Κings as Egyptian Pharaohs, University of Texas Press.
Vörös, G. (2001), Taposiris Magna. Port of Isis: Hungarian Excavations at Alexandria (1998-2001), Budapest.
Vörös, G. (2004), Taposiris Magna: a Temple, Fortress, and Monastery of Egypt, Budapest.
Witt, R.E. (1977), Isis in the Ancient World, Baltimore/London.
No comments:
Post a Comment