Γυναικείο προσωπείο από ύφασμα με επικάλυψη γύψου, 26η Δυναστεία (π. 550π.Χ.).
© Αιγυπτιακή Συλλογή, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών
Η μαγικοθρησκευτική σημειολογία των ταφικών αιγυπτιακών προσωπείων
από Παύλο Π. Αντωνάτο, αρχαιολόγο (Εφορεία Αρχαιοπολείων και Ιδιωτικών Αρχαιολογικών Συλλογών), υποψήφιο διδάκτορα (Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Αιγάιου)
Η εμπειρία του θανάτου, αν και βιώνεται παγκοσμίως και από όλους ανεξαιρέτως, σπάνια γίνεται αποδεκτή από τον άνθρωπο χωρίς εναντίωση και προσπάθεια αποτροπής. Οι αρχαίοι αιγύπτιοι αποδεχόμενοι το φαινόμενο του θανάτου ως μέρος της δημιουργίας στόχευαν στη μετά θάνατο αιώνια ζωή (Te Velde 1988). Το φαινόμενο του θανάτου εκλαμβανόταν από αυτούς όχι ως το τέλος της επίγειας ζωής, αλλά ως η είσοδος προς μια αιώνια (Taylor 2001· Kousoulis 2004). Ο θάνατος ήταν μια στιγμιαία προσωρινή διακοπή, απ’ ότι μια διαρκής παύση ζωής. Για να αντιμετωπίσουν όμως επιτυχώς και να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες και αβεβαιότητες που εμπεριέχονται στη φύση του θανάτου οι αρχαίοι αιγύπτιοι ανέπτυξαν ένα πολυάριθμο και πολύπλοκο σύνολο εξασκούμενων μαγικοθρησκευτικών πρακτικών και θεσμών (Assmann 2001). Η εξασφάλιση της αιωνιότητας θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο από εκείνους που είχαν προετοιμασθεί καταλλήλως, και είχαν εφαρμόσει όλες τις μαγικοθρησκευτικές πρακτικές συμπεριλαμβανομένου της κατασκευής και τοποθέτησης ταφικού προσωπείου (Roth 1988, 52).
Η πίστη για αναγέννηση του ατόμου μετά το θάνατο συνεπικουρούνταν απαραιτήτως από τη μαγεία (χέκα), που καθοδηγούσε και προσδιόριζε όλες τις ταφικές πρακτικές και όχι μόνο (Pinch 2006· Ritner 1993). Η αναγέννηση, αυτή η μυστηριακή-μαγική διαδικασία, έδινε ζωή μέσω του θανάτου. Η αιώνια αναγεννημένη ζωή θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσα από τη διαδικασία διατήρησης της φυσικής μορφής-εικόνας του ατόμου, μόνο δηλαδή μέσω της ταρίχευσης-διατήρησης του σώματος και κατά συνέπεια όλων των προσωπικών χαρακτηριστικών και υποστάσεων του αποθανόντα. Χωρίς το φυσικό σώμα η ψυχή του αποθανόντα δεν είχε θέση στο επέκεινα (Ντουάτ). Κατά τους αρχαίους αιγυπτίους εάν διατηρηθεί η σάρκα του ατόμου, διατηρείται αυτομάτως και το πνεύμα του.
Ειδικό συστατικό στοιχείο στην τελετουργία της ταρίχευσης αποτελούσε ο θεσμός της τοποθέτησης κυρίως ξυλόγλυπτου επιζωγραφισμένου προσωπείου επάνω στο πρόσωπο του αποθανόντα. Ήταν η δυνητική απεικόνιση του ζώντος ατόμου, που μέσω μαγικοθρησκευτικών τελετών ήταν εφικτή η εμψύχωσή του. Καθιερωμένη ήταν η πεποίθηση ότι το προσωπείο ενδυνάμωνε μαγικοτροπικώς το πνεύμα του ταριχευμένου νεκρού, και κατά τη φάση της ψυχοστασίας, κρίσης και του επαπειλούμενου κινδύνου εντός του οσιριακού δικαστηρίου συνεπικουρούσε, έλεγχε, όριζε και καθόριζε την ασφαλή μετάβαση στο επέκεινα. Μέσω του ταφικού προσωπείου το πνεύμα του αποθανόντα ήταν σε θέση να αναγνωρίσει εύκολα τόσο το πρόσωπο, όσο και το σώμα. Καθώς τοποθετείται επί του προσώπου του νεκρού συμβάλει στην όσο το δυνατό καλύτερη διατήρηση του δέρματος, αλλά και των φυσικών χαρακτηριστικών του προσώπου αποτρέποντας την ολοκληρωτική φθορά και σήψη. Στην καλή εμφάνιση του προσώπου γίνεται αναφορά και στη Βίβλο των Νεκρών ‘Χαίρε σε’ σένα που το πρόσωπό σου είναι αγαθό […]’ (Faulkner 2001, επωδή 151β).
H χρήση προσωπείων για ταφικούς, τελετουργικούς και ιεροπρακτικούς σκοπούς καταλάμβανε σημαίνουσα θέση στη νειλόρρυτη Αίγυπτο καθ’ όλη τη διάρκεια της Φαραωνικής Περιόδου και συνέχισε να αποτελεί σημαντικό στοιχείο της τελετουργικής πρακτικής έως και τους ρωμαϊκούς χρόνους (LÄ III, 1980:1196-9· Wilson 2010· Taylor 1994). Οι προδρομικές προσπάθειες προς την κατεύθυνση της διατήρησης της προσωπικής εμφάνισης του αποθανόντα με τη χρήση προσωπείου διαπιστώθηκαν ήδη κατά την 4η Δυναστεία με τη χρήση φθαρτών υλικών για την κατασκευή του, όπως το ναστόχαρτο, το λινάρι, ο πάπυρος, το ξύλο και άλλα πολύτιμα μέταλλα.
Σε εκατοντάδες ανέρχεται ο αριθμός των προσωπείων που ανήκουν σε αιγύπτιους θνητούς και έχουν ταξινομηθεί ως ταφικά. Αυτά, ενέχοντας έναν μεταβατικό λειτουργισμό, παρέχουν τη δυνατότητα στον αποθανόντα να διασχίζει με μαγικό και απόλυτα ελεγχόμενο τρόπο, το παρόν και να εντάσσεται σε μια άλλη κοσμική σφαίρα ακυρώνοντας τη θνητότητά του και εγκολπώνοντας ταυτόχρονα το θεϊκό και την αθανασία (Levi-Strauss 1983, 93, 115 και 187). Η επιτέλεση της μαγικής αυτής μετάβασης γίνεται με την απεικονιστική απόδοση του αποθανόντα, που τις περισσότερες φορές συνοδεύεται από ειδική τελετουργική φρασεολογία λεκτικές δεήσεις, ιερολογίες, ευχές, προσευχές, επωδούς, επικλήσεις και ποικίλα τελετουργικά-κινησιολογικά και χειρονομιακά δρώμενα με μαγικά υποβόσκον περιεχόμενο (Assmann 2001, 280-388). Αν και η όλη μετάβαση φαντάζει λογική, στηριζόμενη στα αιγυπτιακά ιδεοληπτικά μαγικοθρησκευτικά δεδομένα, εντούτοις οι λεπτομέρειες της όλης μαγικής διεργασίας παραμένουν εκτός λογικού πλαισίου, άρρητες και νοητικά μη προσπελάσιμες (Ritner 1993, 69).
Το ταφικό προσωπείο λειτουργούσε ως μαγικός δίαυλος για την ασφαλή περαίωση από την επίγεια στην αιώνια κατάσταση, μια περαίωση που επιτελούνταν και εξαρτώνταν αποκλειστικά από τη χρήση της εφαρμοσμένης αρχετυπικής μαγείας σε συνδυασμό με τις επικρατούσες θρησκευτικές πρακτικές. Δεσπόζουσα ήταν η πεποίθηση και πίστη στην αρχαία Αίγυπτο της δυνατότητας επηρεασμού των γήινων, αλλά και υπερβατικών δεδομένων μέσω της μυστικιστικής μαγείας, μιας μαγείας πανταχού παρούσας. Η μαγεία, ως τμήμα της γενικότερης "ορθόδοξης" θρησκευτικής πρακτικής και ως το σύνολο των μεταφυσικών δοξασιών της αρχαίας Αιγύπτου, τροφοδοτούνταν από τον πυρήνα των θεολογικών αξιωμάτων και αντιλήψεων (Pinch 2006, 17· Mirecki 2001, 52). Μαγεία και θρησκεία συνδέονταν στενότατα, αλληλοσυμπληρώνονταν και όχι μόνο δεν αντιμάχονταν η μια την άλλη, μα αντιθέτως συμβίωναν αρμονικά συναποτελώντας τον πυρήνα της αρχαίας αιγυπτιακής μεταφυσικής εμπειρίας (LÄ III, 1980, 1138· Ritner 1993· Kousoulis 2010).
Οι αρχαίοι αιγύπτιοι ενέτασσαν τα ταφικά προσωπεία σε μαγικοθρησκευτικές πρακτικές, που με τη λήψη περίπλοκων προφυλάξεων σκοπό είχαν να διατηρήσουν το σώμα ανέπαφο από τη φθορά και τη σήψη. Η προστασία της κεφαλής του αποθανόντα ήταν υψίστης σημασίας και η φροντίδα που ελάμβαναν ήταν ιδιαίτερη κατά τη διαδικασία της μουμιοποίησης. Προς την κατεύθυνση αυτή λειτουργούσε και η χρήση του προσωπείου. Το καλυμμένο πρόσωπο βοηθούσε στην προστασία της κεφαλής του αποθανόντα από τυχόν καταστροφή, αλλά και προσέφερε ένα μόνιμο ιδεαλιστικής φόρμας υποκατάστατο, το οποίο παρουσίαζε τον αποθανόντα όπως είναι ένας ανέγγιχτος από τη φθορά, δηλαδή ένας αθάνατος. Ο "ενδιαφερόμενος" επέλεγε την εμφάνιση που ήθελε να διατηρήσει ή να έχει στην άλλη ζωή, μια εικόνα τελική για την προσωπικότητά του. Κατά μαγικό τρόπο η εικόνα του ήταν επιπλέον η θεία μορφή του θεού Ήλιου-Ra και ο σκοπός λοιπόν της τοποθέτησης του προσωπείου επί του νεκρικού προσώπου ήταν να μορφοποιήσει ιδεαλιστικώς τη θνητή κεφαλή διατηρώντας σε αυτή ανέπαφη τη θεϊκή μορφή (Velde 1988, 35).
Ο αρχαίος αιγύπτιος και εν ζωή όντας επέλεγε το χρωματικό εμπλουτισμό-τονισμό του προσώπου του, για λόγους όχι μόνο διακοσμητικούς αλλά και πρακτικούς. Έτσι η μεταμορφωτική μετάβαση του είχε γίνει πια συνήθεια. Ήταν μια συνεχής εναλλαγή προσώπων, που παράλληλα συμβάδιζε με την αναπόφευκτη βιολογική αλλαγή, αλλά και με το μεταμορφωτικό κύκλο των εποχών και του ήλιου. Επίσης, ως προσωπεία, υπό την ευρεία έννοια, μπορούν να θεωρηθούν και οι πολυάριθμες γραπτές επιτοίχιες ταφικές μορφές (Wilson 2010, 84). Οι διακοσμητικές υπογραμμίσεις-τονισμοί των ματιών κυρίως με ανθρακούχα μαύρη βαφή, η προσθήκη χονδροκόκκινου στα χείλη, αλλά και τα περίτεχνα τρισχιδή φενάκη μετατρέπουν το πρόσωπο-κεφαλή, με τις τόσο σημαντικές για τη ζωή και τον κοινωνικό ρόλο ιδιότητες-αισθητήριες θύρες όπως όραση, ακοή, ομιλία και όσφρηση, σε προσωπείο. Γίνεται λοιπόν σαφές ότι το προσωπείο, έχοντας εγκολπωθεί-ενσωματώσει τη μαγική δύναμη του να μετατρέπει και να μεταμορφώνει το άτομο σύμφωνα με την ιδιαίτερη επιθυμία του, έχει αλληλένδετο, αλληλοταυτιζόμενο και αλληλοενεργούμενο μαγικοθρησκευτικό και κοινωνικό περιεχόμενο.
Το προσωπείο απομακρύνει τους κινδύνους που διατρέχει η ψυχή του τεθνεώτος και μεταμορφώνει την προσωπικότητά του σε μια νέα, ζωντανή υπαρξιακή ολότητα-οντότητα. Παρόλο που η πραγματική μορφή του ατόμου βρίσκεται σε φθορά και σήψη, καλά κρυμμένη και επικαλυμμένη από το ωραιοποιημένο και ιδεαλιστικά αποδοσμένο προσωπείο, η μεταμόρφωση της προσωπικότητας σε μια νέα, ζωντανή υπαρξιακή ολότητα-οντότητα, σύμφωνα με το εννοιολογικό και υπερβατικό περιεχόμενο του προσωπείου, γίνεται πράξη. H υποβόσκουσα συμβολική σημειολογία στη χρήση των προσωπείων πιθανότατα να σχετίζεται και με την υιοθέτηση-απόκτηση διαφορετικής προσωπικότητας θεϊκής ή μη, αλλά και της διατήρησης αυτής.
Η συνεισφορά του προσωπείου προς την ανωτέρω κατεύθυνση επιτελούνταν και δια μέσω της νωπής χρωματικής επιζωγράφισή του επί ασβεστώδους υποστρωματικής επίχρισης, με εκτεταμένη χρήση γήινων χρωμάτων, αλλά και ένθεσης ημιπολύτιμων υλικών εν είδει οφθαλμών και φρυδιών. Αρκετές φορές χρωματίζονταν με περίτεχνα διακοσμητικά-συμβολιστικά θέματα, όπως με το μάτι του Ώρου, που εξυπηρετούσαν όχι τόσο αισθητικές λειτουργίες, όσο αποτροπαϊκές απαιτήσεις. Στόμα, μάτια, μύτη, αυτιά είναι τα αισθητά κανάλια πρόσληψης της γήινης, αλλά και αθανάτου τροφής. Ο αποθανών μέσω του προσωπείου ανέπνεε, άκουγε, μιλούσε, έβλεπε κατά τρόπο μαγικό. ‘Τα μάτια σου έχουν δοθεί για να βλέπεις, Τα αυτιά για να ακούς αυτό που λέγεται, Το στόμα σου μιλά […], Εσύ χαίρεσαι με όλα τα μέλη του σώματός σου […]’ (Lichtheim 1976, 17). Το παραπάνω απόσπασμα, το οποίο με ενάργεια πιστοποιεί όλα τα προαναφερθέντα, είναι ένα από τα πολυάριθμα ταφικά κείμενα που συχνά αποκαλούνται ‘μαγικά κείμενα’ (Morenz 1964, 140· του ιδίου 1965, 399-445).
Τα μάτια, το χαρακτηριστικότερο και αντιπροσωπευτικότερο αισθητηριακό κανάλι στα ταφικά προσωπεία, είναι πάντα ανοιχτά, ζωντανά, εις αντικατάσταση των κλειστών, νεκρωμένων του θνητού σώματος. Αυτά επέτρεπαν τόσο την επαφή του αποθανόντα με τον επίγειο κόσμο, όσο και των ζώντων με τον αποβιώσαντα.
Όλα τα ζωτικά μέρη του προσώπου, όπως εξάλλου και του υπόλοιπου σώματος, προσδιορίζονται με όρους μαγικοθρησκευτικούς, τόσο στα Σαρκοφαγικά Ταφικά Κείμενα, όσο και στη Βίβλο των Νεκρών, όπου περιέχονται σαφείς αναφορές για τη "μυστική κεφαλή". Έτσι ο "δεξιός οφθαλμός είναι η νυχτερινή αναχώρηση, ο αριστερός οφθαλμός είναι η ημερήσια αναχώρηση, τα φρύδια είναι της Εννεάδος, το μέτωπο είναι αυτό του Άνουβη, το πίσω μέρος του κεφαλιού είναι αυτό του Ώρου, οι δε βόστρυχοι είναι αυτοί του Φθά-Σοκάρ" (Faulkner 2001, 151). Επίσης, Σαρκοφαγικό Ταφικό Κείμενο αναφέρεται μεταξύ άλλων και στις ικανοποιητικές ποιότητες-ιδιότητες του προσωπείου λέγοντας ότι "Εσύ είσαι (δηλαδή το προσωπείο) μπροστά στον Όσιρη, αυτός σε συνοδεύει χάρις εσένα, σε οδηγεί σε καλούς δρόμους […]" (Taylor 1994, 168-89). Έτσι το προσωπείο παίρνει την πρωτοβουλία για την ενεργοποίηση της μεταμορφωτικής μαγικοθρησκευτικής διαδικασίας κατάργησης του επίγειου θανάτου και ασφαλούς μετάστασης, εγγυώντας με τον καλύτερο τρόπο την επίτευξη του υπέρτατου σκοπού σύμφωνα με τις κυρίαρχες αιγυπτιακές μαγικοθρησκευτικές δοξασίες.
Το προσωπείο μετακύλειε τη θνητότητα στην αιωνιότητα. Ο αποθανών "ενεργοποιείται", διασπώνται τα χωροχρονικά δεσμά, πραγματοποιείται ο "διάπλους" που στοχεύει στην ένωση της ανθρώπινης φύσης με τη θεία. Η εξωραϊσμένη εικόνα-προσωπείο του αποθανόντα συνεργαζόμενη μαγικοτροπικώς με τη θεία ενέργεια ουσιαστικά αποτελεί την άφθαρτη εικόνα του σώματος. Έτσι τονίζεται η ζωή μέσα από τη φθορά και τη σήψη. Το σαρκικό σώμα αφθαρτοποιείται και μεταστεγάζεται στα θεία διαμερίσματα και στη σφαίρα του ιδεατού κάλλους. Θριαμβεύει πάνω στον θάνατο καταργώντας τον. Μόνο μέσω του προσωπείου μπορούσε ο αποθανών να γίνει αποδεκτός ως μεταθανάτια ύπαρξη και το πεπερασμένο μυστήριο της γης να μετατραπεί σε μυστήριο του απεριόριστου ουρανού, το θνητό "εδώ" να μετατραπεί σε αθάνατο "εκεί".
Αναφορές:
Assmann, J. (2001), Death and Salvation in Ancient Egypt, μετάφραση από D.Lorton, Ithaca & London.
Faulkner, R. (2001), The Ancient Egyptian Book of the Dead, London.
Helck, W. Otto, E. Westendorf, W. (επιμ.), 1975-1986, Lexikon der Ägyptologie, vols. I-VI., Wiesbaden.
Kousoulis, P., επιμ. (2010), Ancient Egyptian Demonology. Studies on the Boundaries Between the Divine and the Demonic in Egyptian Magic, OLA 175, Leuven.
Κουσούλης, Π. (2004), Αναζητώντας την Αιώνια Ζωή. Θάνατος και Ταρίχευση στην Αρχαία Αίγυπτο, Θεσσαλονίκη.
Levi-Strauss, C. (1983), The Way of the Masks, μεταφρασμένο από την S. Modelski, London.
Lichtheim, M. (1976), Ancient Egyptian Literature. A Book of Readings 2: The New Kingdom, Berkeley.
Meyer, M. & P. Mirecki, επιμ. (2001), Ancient Magic and Ritual Power, Leiden.
Morenz, S. (1964), Gott und Mensch im alten Aegypten, Leipzig.
Morenz, S. (1967), ‘Ägyptischer Totenglaube im Rahmen der Struktur Ägyptischer Religion’, Eranos 34, 399-445.
Pinch, G. (20062), Magic in Ancient Egypt, London.
Ritner, R.K. (1993), The Mechanics of Ancient Egyptian Magical Practices, SAOC 54, Chicago.
Roth, A.M. (1988), Mummies and Magic. The funeral Arts of Ancient Egypt (επιμ. D’Auria S., Lacovara P., Roehrig C.), Boston, 52-59.
Taylor, J.H. (1994), ‘Masks in Ancient Egypt: The image of divinity’, στο J. Mack (επιμ.), Masks the Art of Expression, London, 168-89.
Taylor, J.H. (2001), Death in Ancient Egypt, London.
Velde, H. (1988), Mummies and Magic. The Funeral Arts of Ancient Egypt (επιμ. D’Auria S., Lacovara P., Roehrig C.), Boston, 27-37.
Wilson, P. (2010), ‘Masking and multiple personas’, στο P.Kousoulis (επιμ.) Ancient Egyptian Demonology. Studies on the Boundaries between the Divine and the Demonic in Egyptian Magic, OLA 175, Leuven.
Η πίστη για αναγέννηση του ατόμου μετά το θάνατο συνεπικουρούνταν απαραιτήτως από τη μαγεία (χέκα), που καθοδηγούσε και προσδιόριζε όλες τις ταφικές πρακτικές και όχι μόνο (Pinch 2006· Ritner 1993). Η αναγέννηση, αυτή η μυστηριακή-μαγική διαδικασία, έδινε ζωή μέσω του θανάτου. Η αιώνια αναγεννημένη ζωή θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσα από τη διαδικασία διατήρησης της φυσικής μορφής-εικόνας του ατόμου, μόνο δηλαδή μέσω της ταρίχευσης-διατήρησης του σώματος και κατά συνέπεια όλων των προσωπικών χαρακτηριστικών και υποστάσεων του αποθανόντα. Χωρίς το φυσικό σώμα η ψυχή του αποθανόντα δεν είχε θέση στο επέκεινα (Ντουάτ). Κατά τους αρχαίους αιγυπτίους εάν διατηρηθεί η σάρκα του ατόμου, διατηρείται αυτομάτως και το πνεύμα του.
Ειδικό συστατικό στοιχείο στην τελετουργία της ταρίχευσης αποτελούσε ο θεσμός της τοποθέτησης κυρίως ξυλόγλυπτου επιζωγραφισμένου προσωπείου επάνω στο πρόσωπο του αποθανόντα. Ήταν η δυνητική απεικόνιση του ζώντος ατόμου, που μέσω μαγικοθρησκευτικών τελετών ήταν εφικτή η εμψύχωσή του. Καθιερωμένη ήταν η πεποίθηση ότι το προσωπείο ενδυνάμωνε μαγικοτροπικώς το πνεύμα του ταριχευμένου νεκρού, και κατά τη φάση της ψυχοστασίας, κρίσης και του επαπειλούμενου κινδύνου εντός του οσιριακού δικαστηρίου συνεπικουρούσε, έλεγχε, όριζε και καθόριζε την ασφαλή μετάβαση στο επέκεινα. Μέσω του ταφικού προσωπείου το πνεύμα του αποθανόντα ήταν σε θέση να αναγνωρίσει εύκολα τόσο το πρόσωπο, όσο και το σώμα. Καθώς τοποθετείται επί του προσώπου του νεκρού συμβάλει στην όσο το δυνατό καλύτερη διατήρηση του δέρματος, αλλά και των φυσικών χαρακτηριστικών του προσώπου αποτρέποντας την ολοκληρωτική φθορά και σήψη. Στην καλή εμφάνιση του προσώπου γίνεται αναφορά και στη Βίβλο των Νεκρών ‘Χαίρε σε’ σένα που το πρόσωπό σου είναι αγαθό […]’ (Faulkner 2001, επωδή 151β).
H χρήση προσωπείων για ταφικούς, τελετουργικούς και ιεροπρακτικούς σκοπούς καταλάμβανε σημαίνουσα θέση στη νειλόρρυτη Αίγυπτο καθ’ όλη τη διάρκεια της Φαραωνικής Περιόδου και συνέχισε να αποτελεί σημαντικό στοιχείο της τελετουργικής πρακτικής έως και τους ρωμαϊκούς χρόνους (LÄ III, 1980:1196-9· Wilson 2010· Taylor 1994). Οι προδρομικές προσπάθειες προς την κατεύθυνση της διατήρησης της προσωπικής εμφάνισης του αποθανόντα με τη χρήση προσωπείου διαπιστώθηκαν ήδη κατά την 4η Δυναστεία με τη χρήση φθαρτών υλικών για την κατασκευή του, όπως το ναστόχαρτο, το λινάρι, ο πάπυρος, το ξύλο και άλλα πολύτιμα μέταλλα.
Σε εκατοντάδες ανέρχεται ο αριθμός των προσωπείων που ανήκουν σε αιγύπτιους θνητούς και έχουν ταξινομηθεί ως ταφικά. Αυτά, ενέχοντας έναν μεταβατικό λειτουργισμό, παρέχουν τη δυνατότητα στον αποθανόντα να διασχίζει με μαγικό και απόλυτα ελεγχόμενο τρόπο, το παρόν και να εντάσσεται σε μια άλλη κοσμική σφαίρα ακυρώνοντας τη θνητότητά του και εγκολπώνοντας ταυτόχρονα το θεϊκό και την αθανασία (Levi-Strauss 1983, 93, 115 και 187). Η επιτέλεση της μαγικής αυτής μετάβασης γίνεται με την απεικονιστική απόδοση του αποθανόντα, που τις περισσότερες φορές συνοδεύεται από ειδική τελετουργική φρασεολογία λεκτικές δεήσεις, ιερολογίες, ευχές, προσευχές, επωδούς, επικλήσεις και ποικίλα τελετουργικά-κινησιολογικά και χειρονομιακά δρώμενα με μαγικά υποβόσκον περιεχόμενο (Assmann 2001, 280-388). Αν και η όλη μετάβαση φαντάζει λογική, στηριζόμενη στα αιγυπτιακά ιδεοληπτικά μαγικοθρησκευτικά δεδομένα, εντούτοις οι λεπτομέρειες της όλης μαγικής διεργασίας παραμένουν εκτός λογικού πλαισίου, άρρητες και νοητικά μη προσπελάσιμες (Ritner 1993, 69).
Το ταφικό προσωπείο λειτουργούσε ως μαγικός δίαυλος για την ασφαλή περαίωση από την επίγεια στην αιώνια κατάσταση, μια περαίωση που επιτελούνταν και εξαρτώνταν αποκλειστικά από τη χρήση της εφαρμοσμένης αρχετυπικής μαγείας σε συνδυασμό με τις επικρατούσες θρησκευτικές πρακτικές. Δεσπόζουσα ήταν η πεποίθηση και πίστη στην αρχαία Αίγυπτο της δυνατότητας επηρεασμού των γήινων, αλλά και υπερβατικών δεδομένων μέσω της μυστικιστικής μαγείας, μιας μαγείας πανταχού παρούσας. Η μαγεία, ως τμήμα της γενικότερης "ορθόδοξης" θρησκευτικής πρακτικής και ως το σύνολο των μεταφυσικών δοξασιών της αρχαίας Αιγύπτου, τροφοδοτούνταν από τον πυρήνα των θεολογικών αξιωμάτων και αντιλήψεων (Pinch 2006, 17· Mirecki 2001, 52). Μαγεία και θρησκεία συνδέονταν στενότατα, αλληλοσυμπληρώνονταν και όχι μόνο δεν αντιμάχονταν η μια την άλλη, μα αντιθέτως συμβίωναν αρμονικά συναποτελώντας τον πυρήνα της αρχαίας αιγυπτιακής μεταφυσικής εμπειρίας (LÄ III, 1980, 1138· Ritner 1993· Kousoulis 2010).
Οι αρχαίοι αιγύπτιοι ενέτασσαν τα ταφικά προσωπεία σε μαγικοθρησκευτικές πρακτικές, που με τη λήψη περίπλοκων προφυλάξεων σκοπό είχαν να διατηρήσουν το σώμα ανέπαφο από τη φθορά και τη σήψη. Η προστασία της κεφαλής του αποθανόντα ήταν υψίστης σημασίας και η φροντίδα που ελάμβαναν ήταν ιδιαίτερη κατά τη διαδικασία της μουμιοποίησης. Προς την κατεύθυνση αυτή λειτουργούσε και η χρήση του προσωπείου. Το καλυμμένο πρόσωπο βοηθούσε στην προστασία της κεφαλής του αποθανόντα από τυχόν καταστροφή, αλλά και προσέφερε ένα μόνιμο ιδεαλιστικής φόρμας υποκατάστατο, το οποίο παρουσίαζε τον αποθανόντα όπως είναι ένας ανέγγιχτος από τη φθορά, δηλαδή ένας αθάνατος. Ο "ενδιαφερόμενος" επέλεγε την εμφάνιση που ήθελε να διατηρήσει ή να έχει στην άλλη ζωή, μια εικόνα τελική για την προσωπικότητά του. Κατά μαγικό τρόπο η εικόνα του ήταν επιπλέον η θεία μορφή του θεού Ήλιου-Ra και ο σκοπός λοιπόν της τοποθέτησης του προσωπείου επί του νεκρικού προσώπου ήταν να μορφοποιήσει ιδεαλιστικώς τη θνητή κεφαλή διατηρώντας σε αυτή ανέπαφη τη θεϊκή μορφή (Velde 1988, 35).
Ο αρχαίος αιγύπτιος και εν ζωή όντας επέλεγε το χρωματικό εμπλουτισμό-τονισμό του προσώπου του, για λόγους όχι μόνο διακοσμητικούς αλλά και πρακτικούς. Έτσι η μεταμορφωτική μετάβαση του είχε γίνει πια συνήθεια. Ήταν μια συνεχής εναλλαγή προσώπων, που παράλληλα συμβάδιζε με την αναπόφευκτη βιολογική αλλαγή, αλλά και με το μεταμορφωτικό κύκλο των εποχών και του ήλιου. Επίσης, ως προσωπεία, υπό την ευρεία έννοια, μπορούν να θεωρηθούν και οι πολυάριθμες γραπτές επιτοίχιες ταφικές μορφές (Wilson 2010, 84). Οι διακοσμητικές υπογραμμίσεις-τονισμοί των ματιών κυρίως με ανθρακούχα μαύρη βαφή, η προσθήκη χονδροκόκκινου στα χείλη, αλλά και τα περίτεχνα τρισχιδή φενάκη μετατρέπουν το πρόσωπο-κεφαλή, με τις τόσο σημαντικές για τη ζωή και τον κοινωνικό ρόλο ιδιότητες-αισθητήριες θύρες όπως όραση, ακοή, ομιλία και όσφρηση, σε προσωπείο. Γίνεται λοιπόν σαφές ότι το προσωπείο, έχοντας εγκολπωθεί-ενσωματώσει τη μαγική δύναμη του να μετατρέπει και να μεταμορφώνει το άτομο σύμφωνα με την ιδιαίτερη επιθυμία του, έχει αλληλένδετο, αλληλοταυτιζόμενο και αλληλοενεργούμενο μαγικοθρησκευτικό και κοινωνικό περιεχόμενο.
Το προσωπείο απομακρύνει τους κινδύνους που διατρέχει η ψυχή του τεθνεώτος και μεταμορφώνει την προσωπικότητά του σε μια νέα, ζωντανή υπαρξιακή ολότητα-οντότητα. Παρόλο που η πραγματική μορφή του ατόμου βρίσκεται σε φθορά και σήψη, καλά κρυμμένη και επικαλυμμένη από το ωραιοποιημένο και ιδεαλιστικά αποδοσμένο προσωπείο, η μεταμόρφωση της προσωπικότητας σε μια νέα, ζωντανή υπαρξιακή ολότητα-οντότητα, σύμφωνα με το εννοιολογικό και υπερβατικό περιεχόμενο του προσωπείου, γίνεται πράξη. H υποβόσκουσα συμβολική σημειολογία στη χρήση των προσωπείων πιθανότατα να σχετίζεται και με την υιοθέτηση-απόκτηση διαφορετικής προσωπικότητας θεϊκής ή μη, αλλά και της διατήρησης αυτής.
Η συνεισφορά του προσωπείου προς την ανωτέρω κατεύθυνση επιτελούνταν και δια μέσω της νωπής χρωματικής επιζωγράφισή του επί ασβεστώδους υποστρωματικής επίχρισης, με εκτεταμένη χρήση γήινων χρωμάτων, αλλά και ένθεσης ημιπολύτιμων υλικών εν είδει οφθαλμών και φρυδιών. Αρκετές φορές χρωματίζονταν με περίτεχνα διακοσμητικά-συμβολιστικά θέματα, όπως με το μάτι του Ώρου, που εξυπηρετούσαν όχι τόσο αισθητικές λειτουργίες, όσο αποτροπαϊκές απαιτήσεις. Στόμα, μάτια, μύτη, αυτιά είναι τα αισθητά κανάλια πρόσληψης της γήινης, αλλά και αθανάτου τροφής. Ο αποθανών μέσω του προσωπείου ανέπνεε, άκουγε, μιλούσε, έβλεπε κατά τρόπο μαγικό. ‘Τα μάτια σου έχουν δοθεί για να βλέπεις, Τα αυτιά για να ακούς αυτό που λέγεται, Το στόμα σου μιλά […], Εσύ χαίρεσαι με όλα τα μέλη του σώματός σου […]’ (Lichtheim 1976, 17). Το παραπάνω απόσπασμα, το οποίο με ενάργεια πιστοποιεί όλα τα προαναφερθέντα, είναι ένα από τα πολυάριθμα ταφικά κείμενα που συχνά αποκαλούνται ‘μαγικά κείμενα’ (Morenz 1964, 140· του ιδίου 1965, 399-445).
Τα μάτια, το χαρακτηριστικότερο και αντιπροσωπευτικότερο αισθητηριακό κανάλι στα ταφικά προσωπεία, είναι πάντα ανοιχτά, ζωντανά, εις αντικατάσταση των κλειστών, νεκρωμένων του θνητού σώματος. Αυτά επέτρεπαν τόσο την επαφή του αποθανόντα με τον επίγειο κόσμο, όσο και των ζώντων με τον αποβιώσαντα.
Όλα τα ζωτικά μέρη του προσώπου, όπως εξάλλου και του υπόλοιπου σώματος, προσδιορίζονται με όρους μαγικοθρησκευτικούς, τόσο στα Σαρκοφαγικά Ταφικά Κείμενα, όσο και στη Βίβλο των Νεκρών, όπου περιέχονται σαφείς αναφορές για τη "μυστική κεφαλή". Έτσι ο "δεξιός οφθαλμός είναι η νυχτερινή αναχώρηση, ο αριστερός οφθαλμός είναι η ημερήσια αναχώρηση, τα φρύδια είναι της Εννεάδος, το μέτωπο είναι αυτό του Άνουβη, το πίσω μέρος του κεφαλιού είναι αυτό του Ώρου, οι δε βόστρυχοι είναι αυτοί του Φθά-Σοκάρ" (Faulkner 2001, 151). Επίσης, Σαρκοφαγικό Ταφικό Κείμενο αναφέρεται μεταξύ άλλων και στις ικανοποιητικές ποιότητες-ιδιότητες του προσωπείου λέγοντας ότι "Εσύ είσαι (δηλαδή το προσωπείο) μπροστά στον Όσιρη, αυτός σε συνοδεύει χάρις εσένα, σε οδηγεί σε καλούς δρόμους […]" (Taylor 1994, 168-89). Έτσι το προσωπείο παίρνει την πρωτοβουλία για την ενεργοποίηση της μεταμορφωτικής μαγικοθρησκευτικής διαδικασίας κατάργησης του επίγειου θανάτου και ασφαλούς μετάστασης, εγγυώντας με τον καλύτερο τρόπο την επίτευξη του υπέρτατου σκοπού σύμφωνα με τις κυρίαρχες αιγυπτιακές μαγικοθρησκευτικές δοξασίες.
Το προσωπείο μετακύλειε τη θνητότητα στην αιωνιότητα. Ο αποθανών "ενεργοποιείται", διασπώνται τα χωροχρονικά δεσμά, πραγματοποιείται ο "διάπλους" που στοχεύει στην ένωση της ανθρώπινης φύσης με τη θεία. Η εξωραϊσμένη εικόνα-προσωπείο του αποθανόντα συνεργαζόμενη μαγικοτροπικώς με τη θεία ενέργεια ουσιαστικά αποτελεί την άφθαρτη εικόνα του σώματος. Έτσι τονίζεται η ζωή μέσα από τη φθορά και τη σήψη. Το σαρκικό σώμα αφθαρτοποιείται και μεταστεγάζεται στα θεία διαμερίσματα και στη σφαίρα του ιδεατού κάλλους. Θριαμβεύει πάνω στον θάνατο καταργώντας τον. Μόνο μέσω του προσωπείου μπορούσε ο αποθανών να γίνει αποδεκτός ως μεταθανάτια ύπαρξη και το πεπερασμένο μυστήριο της γης να μετατραπεί σε μυστήριο του απεριόριστου ουρανού, το θνητό "εδώ" να μετατραπεί σε αθάνατο "εκεί".
Αναφορές:
Assmann, J. (2001), Death and Salvation in Ancient Egypt, μετάφραση από D.Lorton, Ithaca & London.
Faulkner, R. (2001), The Ancient Egyptian Book of the Dead, London.
Helck, W. Otto, E. Westendorf, W. (επιμ.), 1975-1986, Lexikon der Ägyptologie, vols. I-VI., Wiesbaden.
Kousoulis, P., επιμ. (2010), Ancient Egyptian Demonology. Studies on the Boundaries Between the Divine and the Demonic in Egyptian Magic, OLA 175, Leuven.
Κουσούλης, Π. (2004), Αναζητώντας την Αιώνια Ζωή. Θάνατος και Ταρίχευση στην Αρχαία Αίγυπτο, Θεσσαλονίκη.
Levi-Strauss, C. (1983), The Way of the Masks, μεταφρασμένο από την S. Modelski, London.
Lichtheim, M. (1976), Ancient Egyptian Literature. A Book of Readings 2: The New Kingdom, Berkeley.
Meyer, M. & P. Mirecki, επιμ. (2001), Ancient Magic and Ritual Power, Leiden.
Morenz, S. (1964), Gott und Mensch im alten Aegypten, Leipzig.
Morenz, S. (1967), ‘Ägyptischer Totenglaube im Rahmen der Struktur Ägyptischer Religion’, Eranos 34, 399-445.
Pinch, G. (20062), Magic in Ancient Egypt, London.
Ritner, R.K. (1993), The Mechanics of Ancient Egyptian Magical Practices, SAOC 54, Chicago.
Roth, A.M. (1988), Mummies and Magic. The funeral Arts of Ancient Egypt (επιμ. D’Auria S., Lacovara P., Roehrig C.), Boston, 52-59.
Taylor, J.H. (1994), ‘Masks in Ancient Egypt: The image of divinity’, στο J. Mack (επιμ.), Masks the Art of Expression, London, 168-89.
Taylor, J.H. (2001), Death in Ancient Egypt, London.
Velde, H. (1988), Mummies and Magic. The Funeral Arts of Ancient Egypt (επιμ. D’Auria S., Lacovara P., Roehrig C.), Boston, 27-37.
Wilson, P. (2010), ‘Masking and multiple personas’, στο P.Kousoulis (επιμ.) Ancient Egyptian Demonology. Studies on the Boundaries between the Divine and the Demonic in Egyptian Magic, OLA 175, Leuven.
No comments:
Post a Comment